บทนำ
ภูมิรัฐศาสตร์ (Geopolitics) เป็นการศึกษาเกี่ยวกับปฏิสัมพันธ์ระหว่างประเทศ ซึ่งครอบคลุมทั้งการกระทำขององค์กรระดับรัฐ (state actors) ได้แก่รัฐบาลของประเทศต่างๆ และองค์กรที่ไม่ใช่รัฐ (non-state actors) เช่น บริษัทข้ามชาติ องค์กรพัฒนาเอกชน และรายบุคคล นอกจากนี้ภูมิรัฐศาสตร์ยังศึกษาถึงอิทธิพลของภูมิศาสตร์ที่มีต่อความสัมพันธ์ระหว่างประเทศและพลเมือง ตัวอย่างเช่น ประเทศที่มีพื้นที่ติดชายฝั่งทะเลมักมีบทบาทสำคัญในการขนส่งทางทะเลระหว่างประเทศ
ความร่วมมือและการแข่งขันในภูมิรัฐศาสตร์
มิติของความร่วมมือระหว่างประเทศ
ความร่วมมือระหว่างประเทศสามารถเกิดขึ้นได้ในหลายด้าน ได้แก่:
- ด้านการทูตและการทหาร
- ด้านเศรษฐกิจ เช่น
– การเคลื่อนย้ายสินค้า บริการ และเงินทุนข้ามพรมแดน
– การทำข้อตกลงปรับประสานอัตราภาษีศุลกากร
– การกำหนดมาตรฐานระหว่างประเทศ
- ด้านวัฒนธรรมและการแลกเปลี่ยนข้อมูลเทคโนโลยี
ระดับความร่วมมือของแต่ละประเทศมีความแตกต่างกันและสามารถเปลี่ยนแปลงได้ตามกาลเวลา โดยขึ้นอยู่กับปัจจัยต่างๆ เช่น:
– ผลประโยชน์แห่งชาติ
– สถานการณ์การเมืองภายในประเทศ
– ผู้กำหนดนโยบายในขณะนั้น
– วงจรทางการเมือง
โลกาภิวัตน์และชาตินิยม
โลกาภิวัตน์ (Globalization) เป็นแนวโน้มระยะยาวของการแลกเปลี่ยนทางเศรษฐกิจและวัฒนธรรมทั่วโลก จากข้อมูลของ World Bank พบว่า การค้าระหว่างประเทศเพิ่มขึ้นจากประมาณ 25% ของผลผลิตรวมในช่วงต้นทศวรรษ 1970 เป็นประมาณ 60% ก่อนวิกฤตการเงินปี 2008 และยังคงอยู่ในระดับใกล้เคียงกันจนถึงปัจจุบัน
ในทางตรงกันข้าม ชาตินิยม (Nationalism) ในบริบทนี้หมายถึงการที่ประเทศดำเนินนโยบายเศรษฐกิจโดยคำนึงถึงผลประโยชน์ของตนเองเป็นหลัก โดยอาจแข่งขันหรือขัดแย้งกับผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจของประเทศอื่น
รูปแบบความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ
จากการวิเคราะห์ความสัมพันธ์ระหว่างมิติด้านความร่วมมือและโลกาภิวัตน์ สามารถจำแนกรูปแบบความสัมพันธ์ระหว่างประเทศได้ 4 ประเภท ดังนี้:
- การพึ่งพาตนเอง (Autarky): เป็นรูปแบบที่ประเทศไม่ร่วมมือกับต่างชาติและต่อต้านโลกาภิวัตน์ มุ่งผลิตสินค้าและบริการเพื่อใช้ภายในประเทศ มักพบในสังคมที่รัฐควบคุมอุตสาหกรรมและสื่อมวลชน
- การครองอำนาจ (Hegemony): ประเทศเปิดรับโลกาภิวัตน์แต่ไม่ร่วมมือกับประเทศอื่น ใช้ขนาดและศักยภาพของประเทศในการมีอิทธิพลเหนือประเทศอื่น
- ทวิภาคีนิยม (Bilateralism): ประเทศร่วมมือกับประเทศอื่นแบบทวิภาคี แต่ไม่เน้นการเข้าร่วมข้อตกลงพหุภาคี
- พหุภาคีนิยม (Multilateralism): ประเทศเปิดกว้างทั้งด้านความร่วมมือและโลกาภิวัตน์ มีส่วนร่วมในการค้าระหว่างประเทศและความร่วมมือหลายรูปแบบกับนานาประเทศ บางประเทศอาจแสดงออกในรูปแบบภูมิภาคนิยม (Regionalism) คือร่วมมือกับประเทศใกล้เคียงมากกว่าประเทศอื่นๆ ทั่วโลก
เครื่องมือทางภูมิรัฐศาสตร์และผลกระทบ
เครื่องมือทางภูมิรัฐศาสตร์ที่รัฐใช้ในการดำเนินความสัมพันธ์ระหว่างประเทศแบ่งได้เป็น 3 ประเภทหลัก:
1. เครื่องมือด้านความมั่นคงแห่งชาติ
– การสู้รบด้วยอาวุธ
– การสอดแนม
– ข้อตกลงทวิภาคีหรือพหุภาคีเพื่อป้องกันความขัดแย้ง
โดยเครื่องมือเหล่านี้อาจอยู่ในสถานะ “ใช้งานอยู่” หรือ “คุกคาม”
2. เครื่องมือทางเศรษฐกิจ
เครื่องมือเชิงความร่วมมือ:
– เขตการค้าเสรี
– ตลาดร่วม
– สหภาพเศรษฐกิจและการเงิน
เครื่องมือที่ไม่เน้นความร่วมมือ:
– ข้อกำหนดด้านสัดส่วนการใช้วัตถุดิบในประเทศ
– การจำกัดการส่งออก
– การโอนกิจการเป็นของรัฐ
3. เครื่องมือทางการเงิน
– การลงทุนระหว่างประเทศ
– การแลกเปลี่ยนเงินตรา
– การคว่ำบาตรทางการเงิน
ความเสี่ยงทางภูมิรัฐศาสตร์และผลกระทบต่อการลงทุน
ความเสี่ยงทางภูมิรัฐศาสตร์ หมายถึง โอกาสที่จะเกิดเหตุการณ์ที่ส่งผลกระทบต่อความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ แบ่งเป็น 3 ประเภท:
- ความเสี่ยงจากเหตุการณ์ (Event Risk): เหตุการณ์ที่ทราบเวลาแต่ไม่ทราบผลลัพธ์ เช่น การเลือกตั้ง
- ความเสี่ยงจากภายนอก (Exogenous Risk): เหตุการณ์ที่ไม่คาดคิด เช่น สงคราม การก่อการร้าย
- ความเสี่ยงเชิงประเด็น (Thematic Risk): ปัจจัยที่ส่งผลกระทบระยะยาว เช่น การย้ายถิ่นฐาน ความเสี่ยงทางไซเบอร์
ความเสี่ยงเหล่านี้ส่งผลต่อมูลค่าการลงทุนผ่านการเปลี่ยนแปลงของอัตราผลตอบแทนที่นักลงทุนต้องการ การวิเคราะห์ผลกระทบต้องพิจารณา:
– โอกาสที่จะเกิด (Likelihood)
– ขนาดของผลกระทบ (Impact)
– ความเร็วของผลกระทบ (Velocity)
ความเร็วของผลกระทบ (Velocity) แบ่งเป็น:
- ความเร็วสูง (High Velocity): ผลกระทบระยะสั้น
- ความเร็วปานกลาง (Medium Velocity): กระทบเฉพาะบางบริษัทหรืออุตสาหกรรม
- ความเร็วต่ำ (Low Velocity): ผลกระทบระยะยาวต่อสิ่งแวดล้อม สังคม และธรรมาภิบาล
สรุป
นักลงทุนสามารถใช้การวิเคราะห์สถานการณ์ทั้งเชิงคุณภาพและเชิงปริมาณเพื่อประเมินผลกระทบที่อาจเกิดขึ้น และใช้ตัวชี้วัดต่างๆ เช่น ดัชนีความผันผวนในตลาดการเงิน เป็นสัญญาณเตือนถึงโอกาสที่จะเกิดเหตุการณ์ความเสี่ยง ทั้งนี้ ผลกระทบของความเสี่ยงทางภูมิรัฐศาสตร์มักรุนแรงขึ้นในช่วงเศรษฐกิจถดถอยเมื่อเทียบกับช่วงขยายตัว
